انواع پارچه و هنر شعر بافی در یزد

صنعت نساجی یکی از هنر صنعت های اصیل ایرانی میباشد که نامدارترین شهر در زمینه این صنعت یعنی صنعت نساجی در ایران شهرکهن یزد می باشد .

چنانکه از گذشته های بسیار دور پارچه های فاخر و ترمه ها و دستمالهای زیبای این دیار از جاده ابریشم به اقسا نقاط جهان فرستاده می شده است. جایگاه این هنر زیبا در یاد و خاطره نوستالژیک تمام ایران و جهان غیر قابل انکار است.

در این راستا نساجی سنتی یزد را به صورت عامیانه در یزد شعربافی می گوید و اما شعربافی چیست ؟

به مجموع مشاغل نساجی سنتی یزد از قبیل: احرامی بافی ـ‌ دارایی بافی ـ ترمه بافی ـ بافت دستمالهای سنتی و شال

 و… را که به وسیله دستگاه سنتی بافندگی بافته می شود در یزد شعربافی اطلاق می شود.

اگر ما امروز شهر یزد را به خاطر خانه های گلی و بادگیرهای زیبایش می شناسیم قطعاً در گذشته این شهر را به خاطر پارچه های زیبا و فاخرش می شناختند . شهری که از شرق تا غرب همه آوازه این را داشتند از هند گرفته تا شمالی ترین شهرهای دریای کاسپین از ترمه هایی بسیار زیبایی که برای مردم کشمیربافته می شده تا کارخانه هایی نساجی که در شمال ایران ساخته شدند همه وامدار هنر صنعتگران یزدیند .

اما چه تعداد کارگاه صنعتگر پارچه باف یا شعرباف در یزد وجود داشته اند که دامنه هنر خود را از شرق تا غرب جهان پراکنده کرده اند ؟

شعر بافی سنتی که با دستگاه سنتی پارچه بافی صورت می گیرد همکنون در یزد منسوخ شده واکثر صنعتگران با ماشین صنعتی مشغول کار می باشند.

شعر بافی سنتی که با دستگاه سنتی پارچه بافی صورت می گیرد همکنون در یزد منسوخ شده واکثر صنعتگران با ماشین صنعتی مشغول کار می باشند

 بر طبق کتیبه و سنگ نوشته قدیمی موجود در دهلیز درب اهلی مسجدجامع در گذشته شغل اکثر مردم یزد یا شعربافی بوده است و یا مشاغلی در رابطه با آن مثل نخ ریسی و رنگرزی و تهیه ابریشم و غیره . در مورد انواع پارچه های تولیدی توسط این شعربافان اطلاعات ما بسیار کم است و احتمالاً در گذشته تعداد زیادی از انواع تولیدات شعربافی وجود داشته است که هم اکنون فراموش شده و غبار روزگار نام و یاد آنها را از اذهان زدوده است .

اما از انواع تولیدات شعربافی که هم اکنون موجود است می توان موارد زیر را نام برد .

زری، نفیس ترین و افسانه ای ترین دست بافته منسوخ شده ایرانی است که در روزگار رونق و رواج خود شهرتی عالم گیر داشته و هم اکنون نمونه هایی از آن زینت بخش موزه ها و سایر مراکز هنری ایران و دیگر کشورهای جهان است . دارای سابقه ای طولانی از لحاظ بافت و تولید می باشد . هر چند که در تاریخ نساجی ایران زمان پیدایش زری ناپیداست ، ولی به طور اجمال از تاریخ و کتب قدیمه چنین استنباط می شود که نخست در زمان هخامنشیان و سپس در زمان ساسانیان بافتن پرده ها و پارچه های زری رواج داشته وبرای تزئین کاخهای سلاطین و کلیساهای جهان به کار می رفته است . ضمن آنکه « هرودوت » و « اوستا » چیزی شبیه به زری را وصف کرده اند .

مرکز عمده زری بافی ایران در گذشته یزد بوده است و از این شهر به دیگر نقاط جهان صادر می شده است .

این رشته هم اکنون در یزد منسوخ شده ودر حال حاضر کسی بدین رشته مشغول نمی باشد.

2-پرده بافی:

طبق انجام تحقیقات در استان یزد و بررسی کارگاههای سنتی در استان در حال حاضر متأسفانه کارگاه پرده بافی فعالی در سطح استان وجود ندارد و لیکن تا چند سال پیش بافت پارچه پرده ای انجام می گرفته است .

بافت پارچه پرده ای منحصراً در شهرستان یزد معمول و بافندگان اکثر مرد بوده اند . دستگاه بافندگی فرآورده مذکور چهاوردی بوده است .

این رشته هم اکنون در یزد منسوخ شده وهیچ صنعتگری در این رشته مشغول فعالیت نمی باشد.

3-رولحاف بافی:

رویه ی لحاف کلاً به وسیله دستگاه چهار وردی بافته می شود ولی طی سالهای اخیر استفاده از نوعی دستگاه هفت وردی که قادر به تهیه پارچه هایی با عرض 5/3 متر نیز می باشد در بین بافندگان رواج یافته و به وسیله آن منسوجاتی تولید می کنند که در نوع خود منحصر به فرد است . از جمله افرادی که همکنون به این رشته مشغولند تنها باید از استاد محمد علی زنجیریان جمال آبادی نام برد.

4-شمدبافی:

شمد نوعی پارچه ابریشمی یا پنبه ای است که معمولاً به عنوان روانداز در فصل تابستان استفاده می شود .

این رشته در لیست رشته های صنایع دستی ثبت نشده است وهم اکنون  تنها به صورت بافت  ماشینی در یزد به آن پرداخته می شود .

5- چادر شب بافی:

چادر شب بافی یا کاربافی نوعی صنعت خانگی است که بیشتر در شهرستان یزد ، اردکان و بخش زارچ تهیه میگردد مردان و زنان در کنار کشاورزی به بافت چادر شب مشغول و بیشتر در ابعاد 200*200 سانتیمتر با طرح چهارخانه یا پیچازی تهیه می شود و با رنگهای مرکب از نیلی ، قرمز ، زرد ، سبز و مشکی آمیخته شده اکثراً به مصرف رختخواب پیچی می رسد . هم اکنون  این رشته در یزد تنها به بافت ماشینی می باشد.

6- بافت دستمال:

که سه نوع دستمال می باشد:

الف ) دستمال عشایری

ب) دستمال ابریشمی

ج) دستمال مرسریزه

تنها صنعتگر شناخته شده سنتی این رشته در حال حاضر سر کار خانم فاطمه جان کریم فخری می باشد این رشته جزء لیست رشته های ثبت شده صنایع دستی نمی باشد.

مرکز عمده زری بافی ایران در گذشته یزد بوده است و از این شهر به دیگر نقاط جهان صادر می شده است

این رشته هم اکنون در یزد منسوخ شده ودر حال حاضر کسی بدین رشته مشغول نمی باشد

نوعی پارچه که در سالهای گذشته در یزد بافته می شده است قناویز نام دارد که متأسفانه در حال حاضر بافت آن دیگر انجام نمی شود .

8-احرامی بافی:

بافت پارچه ای به نام « احرامی » با تار و پور پنبه ای معمولاً در اندازه های 70*100 سانتیمتر و دیگری 90*120 سانتیمتر تهیه می شود با عرض 70 سانتیمتر دارای 22 چله و با عرض 90 سانتیمتر دارای 28 چله است یک نفر بافنده می تواند روزانه 4 عدد احرامی به ابعاد 70*100 سانتیمتر ببافد . این نوع پارچه ها بیشتر مورد مصرف حجاج قرار میگیرد . هم اکنون تنها خانواده خانم فاطمه دهقان نبادکی در یزد بدین رشته مشغول می باشد

9-ترمه بافی:

پارچه ترمه به پارچه ظریف و لطیفی اطلاق می شود که از دو سری نخ تار و پود که با دست بافته شده باشد، به نحوی که پود در پشت پارچه به صورت آزاد و تراکم پودی آن زیاد باشد جنس آن از کرک و پشم یا ابریشم با طرحهای اصیل و سنتی ایران است . نخستین مرحله بافت ترمه تهیه کردن مواد اولیه آن است . معمولاً ترمه از پشم و ابریشم می بافند اما پشم سفید رایج ترین پشمی است که در بافت ترمه مورد استفاده قرار می گیرد زیرا میتوان آنرا با هر رنگی که دلخواه است رنگ آمیزی نمود پشم ترمه باید مرغوب باشد و الیاف بلندی داشته باشد که گوسفندان ایران دارای پشمهای نرم و محکم خوبی بوده و تا حدو زیادی براق و سفید است و بهترین پشم گوسفند در ناحیه پهلوها ـ شکم ـ پشت گردن و سر و ساق پا قرار دارد و معمولاً این پشمها برای بافت ترمه استفاده می گردد . نحوه آماده کردن ـ ریسیدن و رنگرزی کردن و بافت پشم در قرن 16 میلادی در ایران پیشرفت زیادی کرد . دوره شاه عباس صفوی را میتوان دوران اوج و شکوفایی صنعت ترمه بافی عنوان کرد.

به مجموع مشاغل نساجی سنتی یزد از قبیل دارایی بافی ـ احرامی بافی ـ‌ ترمه بافی بافت دستمالهای سنتی و شال و غیره را که به وسیله دستگاه سنتی بافندگی بافته می شود در یزد شعربافی اطلاق می شود.

انواع ترمه :  

 1- ترمه چهرقدی 2- ترمه شال راه راه 3- ترمه اتابکی 4- ترمه شال بندی 5- ترمه شال محرمات 6- ترمه کشمیری 7- ترمه زمردی 8- ترمه امیری 9- ترمه یزدی .

نکته آنکه ترمه کشمیری نوع ترمه با نقش بته جقه است که در یزد تولید شده و احتمالاً به خاطر بازار فروش مناسب در کشمیر هند به ترمه کشمیری معروف است ، در کتاب ترمه های ایران و هند چاپ فرهنگستان هنر تهران چندین نمونه از ترمه کشمیری تولید خاندان رضایی یزدی که در یزد تولید شده چاپ شده است.

از جمله افرادی که در یزد بدین رشته مبادرت می ورزند باید از  خانواده های ،رضایی،حسینی،هاشمی ، انتظاری و سالاری نام برد وبقیه کارگاههای موجود به صورت نیمه صنعتی فعالیت می کنند.

10-دندانی بافی:

دندانی یا گل خورد با جامه زرتشتیان یزد نیز شهرت دارد و در حال حاضر به این بافت اصیل کمتر توجه شده و دارای شیوه بافتی ظاهراً ساده اما پر زحمت می باشد و برای تولید آن ابتدا گروههایی کوچک در پارچه زده می شود و به همین جهت نقش اساسی و اصلی آن به صورت کلی ساده است ، معمولاً در اطراف آن یک رشته گل های هفت رنگ نیز تولید میگردد که دارای 4 ترنج 4 گوش به رنگ قهوه ای متمایل به سیاه در وسط و در میان ترنج نقوش مدور با شیوه دندانی و به رنگ سفید آجری بافته می شود و سرانجام در نوار قرمز و سیاه با حاشیه گلهای دندانی به صورت دایره هایی با خطوط حاشیه دار ، ترکیب ساده ولی دلنشین را تکمیل می کند.

این رشته در یزد منسوخ شده است

11-دارایی بافی :

پارچه های دارایی که در سالهای گذشته در یزد تولید می گردید تماماً از ابریشم طبیعی بوده و از رنگهای سنتی و گیاهی نیز استفاده می شده ولی در حال حاضر از نخ ویسکوز برای تار و از ابریشم مصنوعی یا ویسکوز برای پود استفاده میگردید.

با نوع و شیوه بافت دارایی انواع پارچه جهت مصارف مختلفی همچون :‌ رولحافی ، بقچه سوزنی و رومیزی تولید میگردد . با استمرار این شیوه از سالها پیش و با پیاده نمودن طرحها و نقشه های بیشماری و با پیاده نمودن از ساده ترین تا پیچیده ترین و همچنین نقشهای هندسی این « هنر ـ صنعت » از نسلی به نسل دیگر انتقال یافته و هنوز هم از آن نام و نشانی به جاست . پارچه های دارایی را هیچگاه مانند هم نمی توان یافت و هر کدام نرمی و مواجی ویژه و مخصوص به خود را دارد که آن را از انواع دیگر بافتهای رنگین و کلافه ای ( باتیک ) متمایز می سازد .از جمله افرادی که هم اکنون در یزد به این رشته مشغول می باشند باید از غضنفر ملک ثابت ، رمضان رضایی، شریف ترک، قدیر زاده ،مهر نیا  نام برد.

در آخر جا دارد  این مطلب را یادآری نمایم که شعربافی یکی از هنر صنعتهای کهن میباشد که جا دارد تحقیقی کامل و جامع در مورد آن صورت گیرد.

همچنین ما و همکاران خود در سایت پوشاک ایران در زمینه تولید ،عرضه و صادرات انواع پارچه های سنتی یزد در خدمت شما هموطنان گرامی میباشیم.