برای آشنایی با صنعت ترمه بافی سنتی در یزد و آگاهی از قیمت خرید انواع پارچه در سراسر کشور به سایت پوشاک ایران خوش آمدید.
از آنجا که راه ابریشم از کنار کویر مرکزی می‌گذشته و یزد در این مسیر قرار داشته است که یکی از مهمترین شاخه های اصلی اقتصادی بوده است.
تبادلات کالا و اجناس، که مهمترین آن پارچه و منسوجات بوده از قدیم الایام در این منطقه انجام می‌شده است. چنانکه از متن یک سنگ نوشته تاریخی واقع در دهلیز مسجد جامع یزد بر می‌آید، مردم شهر یزد قرن‌هاست که به بافت پارچ‌های ترمه اشتغال دارند
یزد که در دوره پیش از اسلام، یکی از مراکز بزرگ زردشتتیان ایران بود، با ورود اسلام و دین جدید به مرکز اصلی دین زرتشتی تبدیل شد و این زرتشتیان که اکثر ترمه‌باف بودند، با نقل مکان خود از ایران به هند پارچه‌بافی هند را تحت تاثیر خود قرار دادند.
دوره شاه عباس صفوی را می‌توان،دوران اوج و شکوفایی صنعت ترمه‌بافی عنوان کرد، به دلیل اینکه شاه عباس طراحان برجسته‌ای را از چین و ارمنستان به ایران دعوت کرد، تا هنر نوین خود را به ایرانیان تعلیم دهند. به همین دلیل ترمه‌های آن زمان زیبایی و برجستگی خاصی پیدا کرد.
ترمه‌بافی در آغاز، به زری‌بافی مشهور بوده که نخستین بار توسط استاد ” خواجه غیاث‌الدین نقشبند” ( حدود ۴۰۰ سال قبل ) به وجود آمده است. در مورد تهیه مواد اولیه در گذشته نیز به این صورت بوده، که مواد اولیه مورد نیاز شعربافان در خود یزد و توسط صنعتگران آن تهیه می‌شده و این که در گذشته در قسمت شرقی مسجدجامع یزد بازاری وجود داشته است به نام بازار نخ‌ریسان، که در این بازار مواد اولیه و نخ‌های ابریشمی مورد نیاز ترمه‌بافان به معرض فروش گذاشته می‌شده است ، این بازار بعدها توسط بانیان مسجد جامع خریده شده و به ملحقات مسجد جامع تبدیل شده است
در گذشته دستگاه‌های نساجی در قالب کارگاه‌های کوچک در مناطقی نظیر گردفرامرز، ابرندآباد، مریم آباد، محمودآباد، و اکرم آباد استقرار داشت.
پارچه ترمه، به پارچه ظریف و لطیفی که از دو سری نخ تار و پود که با دست در دستگاه نساجی سنتی بافته شده باشد، اطلاق میشود به نحوی که پود در پشت پارچه به صورت آزاد و تراکم پودی آن زیاد باشد. جنس آن از کرک و پشم یا ابریشم با طرح‌های اصلی و سنتی ایران است .ترمه در فرهنگ لغت دهخدا ‹‹به تیرمه و پارچه نفیسی که از کرک بافند و یا پارچه ابریشمی که قسمتی از شال است و دارای رنگ‌های متعددی و گل وبوته می‌باشد، تعبیر شده است››
در جایی دیگر آن را واژه‌ای هندی می‌نامند، که به معنی درخت سروی است که در حالت خضوع و خشوع در مقابل عظمت الهی سرفرود آورده است. ترمه‌بافی از صنایع دستی مشهور استان کویری یزد است که با سخت کوشی مردمانش در گذر تاریخ با دقت و ذکاوت فراوان انجام می‌شده است. و به همین دلیل اغلب برای تنپوش اعیان و ثروتمندان و لباس‌های فاخر، اشرافی، پرده، جانماز، خلعتی استفاده می‌شده.امروزه نیز از ترمه به عنوان پارچه مبلمان، پشتی و رومیزی و … استفاده میشود. این هنر در دوره شاه عباس صفوی به اوج شکوفایی و تکامل خود دست می‌یابد.
انواع ترمه‌های ایرانی به‌شرح زیر می‌باشند:
ترمه در انواع شال چارقدی، شال‌بندی، شال راه‌راه، شال محرمات، شال اتابکی، شال کشمیری، شال رضایی، شال امیری و شال یزدی و…
1-شال چهرقدی: اندازه آن 5/1*5/1 می‌باشد و برای روسری یا بقچه به‌کار می‌رود که هم لچک ترنجی آن متداول بوده و هم نوع گل‌دار آن.
2-شال راه راه : که بر دونوع است:
الف) شال راه راه پهن
ب) شال راه راه باریککه هرکدام نوع مصرف خودش را متناسب با سلیقه افراد در استفاده از آن‌ها دارد .
3-شال اتابکی : از نوع کشمیری است و از پشم بسیار لطیف بافته میشود.
4- شال بندی : نقشه آن شبیه لانه زنبور است و داخل هر خانه یک گل یا یک بته می خورد
5-شال محرمات : به نوعی شال راه راه گفته می شود که پهنای راههای آن متفاوت است
6 -شال کشمیری : به انواع شالهای بافت کشمیر گفته می شود که معروفترین آن نقشه بته جقه ،نقشه شاخ گوزنی و نقشه درختی می باشند. نکته آنکه ترمه کشمیری نوع ترمه با نقش بته جقه است که در یزد تولید شده و احتمالاً به خاطر بازار فروش مناسب در کشمیر هند به ترمه کشمیری معروف است ، در کتاب ترمه های ایران و هند چاپ فرهنگستان هنر تهران چندین نمونه از ترمه کشمیری تولید خاندان رضایی یزدی که در یزد تولید شده چاپ شده است .
7-شال زمردی : نوع اعلای شال کشمیری است که زمینه نیلی با نقشه بته جقه و رنگ‌های بسیار زنده به‌خصوص رنگ سبز زمردی دارد.
8- شال کرمان : به تمام شالهای بافت کرمان گفته میشود و انواع گوناگون دارد.
9- شال امیری : هم چنانکه از نامش پیداست از انواع درباری و اعلای شال‌هایکشمیری است. عموما نقش بته جقه و شاخ گوزنی آن دیده شده است.
10- شالیزدی : ترمه‌های یزدی به ترمه‌های بافت منطقه یزد گفته میشود، که اکثرا یاراه راه هستند و یا گل‌های شاه عباسی می‌خورند که قدیمی و نایاب هستند.
نقوش ترمه:
نقش‌های ترمه نیز از گذشته ها تاکنون با حفظ محوریت”تبه جقه” با طرح‌ها و رنگ‌های مختلف و متنوع به شکلی اصیل باقی‌مانده، بهنحوی که حتی اصلی‌ترین نقش و نگارهای ترمه‌های ماشینی نیز بته جقه است.
دیگر نقش‌های ترمه عبارتند از: طرح جام، بته کشمیری، بته اژدری، رضا ترکی، گلزار، قاب قرآن، خجسته، تاجی ، بته جقه، بته خرقه، بته بادامی، بته سروی و گل شاه‌عباسی.
مواد اولیه:
1_ابریشم طبیعی:
تار مورد استفاده در ترمه‌بافی از ابریشم طبیعی و گاه نخ پنبه و پود آن نیز از ابریشم ، نخ و یا کرک همراه با رنگ‌های متنوع است.
2_رنگ طبیعی:
درگذشته نه چندان دور برای رنگ آمیزی پشم و کرک یا ابریشم مورد مصرف در ترمه‌بافی، از رنگ‌های طبیعی که اکثرا گیاهی است استفاده می‌شد. رنگ‌های مصرفی در ترمه‌بافی به‌ویژه متن آن را عنابی، قرمز روشن، سبز، نارنجی و سیاه تشکیل می‌دهند.
ترمه در گذشته بیشتر با ترکیبی از رنگ‌های قهوه‌ای وکرم بافته می‌شد اما امروز در کنار این رنگ‌ها، رنگ‌های متنوع دیگرینیزبه شرح ذیل بافته میشود:
رنگ روناس :نارنجی، قرمزجفتبنفش، قرمز
برگ حنا :قرمز، قهوه‌ای
زعفران :آبی یا آبی تیره
ریشه توت :زرد
پوست گردو: قهوه‌ای،خاکستری
زردچوبه :زرد پررنگ
برگ مو :زرد روشن
برگ توت :زرد روشن
برگ چای :زرد، قهوه‌ای
پوست انار :قهوه‌ای، خاکستری
کنده درخت بقم:بنفش، سیاه
پوست بلوط :قرمز مایل به قهوه‌ای
پوست خشخاش :قهوه‌ای
برگ سماق :قرمز، قهوه‌ای
پوست درخت سیب :قهوه‌ای، زرد
مراحل بافت ترمه :
1- نخستین مرحله بافت ترمه تهیه کردن مواد اولیه آن است:
معمولا ترمه را از پشم و ابریشم می‌بافند. اما پشم سفید رایج‌ترین پشمی است که در بافت ترمه مورد استفاده قرار می‌گیرد، زیرا می‌توان آن‌را با هر رنگی که دلخواه است رنگ آمیزی نمود. پشم ترمه باید مرغوب باشد و الیاف بلندی داشته باشد که گوسفندان ایران و کشمیر دارای پشم‌های نرم و محکم خوبی بوده و تا حد زیادی براق و سفید است و بهترین پشم گوسفند در ناحیه پهلوها، شکم، پشت گردن و سر و ساق‌پا قرار دارد و معمولا این پشم‌ها برای بافت ترمه استفاده می‌گردد. نحوه آماده کردن، ریسیدن و رنگرزی کردن و بافتن پشم درقرن 16 میلادی در ایران پیشرفت زیادی کرد .
2-شستن پشم :
پس از تهیه مرغوب‌ترین پشم،اولین قدم تمیز کردن پشم از چربی و چرک موجود و محلول در آن است، که بایدقبل از رنگرزی انجام شود. معمولا قبل از اینکه پشم گوسفندان راقیچی کنند حیوان را 10 دقیقه در آب می‌شویند سپس برای جدا کردن مواد چربیاز پشم آن را دربازها (قلیا) خیس کرده و سپس چندین بار با آب می‌شویند تابا اینکار ناخالصی‌ها پاک و پشم براق گردد.
3-سفید کردن پشم:
از دو روش برای سفید کردن پشم استفاده میشود .
روشاول : پشم‌ها را در چمن‌زار پهن می‌کنند تا پس از جذب شبنم و تبخیر آن درروز سفیدتر گردد و این عمل را چندین مرحله انجام می‌دهند.
روش دوم: استفاده از مشتقات گوگرد برای سفید کردن پشماست.
4-ثابتکردن رنگ:
بعد از اینکه پشم‌ها به اندازه کافی سفید شدند، نوبت رنگنمودن آن‌هاست که یکی از مهمترین مراحل تهیه پشم برای بافت ترمه می‌باشد . چون رنگ‌هایی که مستقیم به‌کار برده شوند، دوام و ثبات ندارند و برای رفع این مشکل، از موادی به‌نام دندانه استفاده میشود. دندانه ماده شیمیایی معدنی است که توانایی جذب رنگ را، در پشم افزایش میدهد. برای اینکه دندانه واکنش مطلوب خود را در رنگرزی کسب کند باید قبلاخالص گردد . رایج‌ترین دندانه‌ها که در ایران به‌کار می رود عبارتند از : زاج سفید، قلع، روی، کلر، سرب و سولفات‌های دیگر که مواد معدنی و مازوجو برگ سماق و غیره که مواد گیاهی هستند.
5- رنگرزی به وسیله رنگ‌های طبیعی و گیاهی :
رنگ ترمه‌های ایرانی معمولا از گیاهان طبیعی تهیه میشود .این رنگ ممکن است از ریشه، تنه، برگ‌ها، گل، میوه و یا پوست گیاهان به‌دست آید. چون حفظ پارچه‌های ترمه پشمی بسیار مشکل است و در اثر رطوبت و بید از میان می‌روند و اطلاعات کمی از رنگ آن‌ها در گذشته باقی مانده است.
6-چله‌کشی و چله دوانی :
کار چله کشی به شکلی که در بافت سایر منسوجات دست بافت رایج است، انجام و به‌دنبال آن عمل بافت آغاز می‌گردد. به این صورت که در این زمینه باید تعداد کل سرنخ تارها محاسبه شود که بستگی به عرض پارچه و تراکم تار در هر یک سانتی‌متر پارچه دارد هر چه تراکم بیشتر شود، طبیعتاً مقدارکل سرنخ تار بیشتر میشود. در اصطلاح چله کشی به هر 80 سر نخ یک چله می‌گویند و چنانچه ترمه‌ای 2400 سرنخ داشته باشد تار این ترمه قاعدتا 30 چله است و برای چله دوانی هم عمدتاً 1 چله(80 نخ) سرنخ آماده نموده و در حالت طولی به صورت مساوی کنار هم 30 دفعه می‌دوانند تا 2400 نخ آماده شود و سپس 2400 سرنخ را با هم چله پیچ می‌کنند.
ماسوره پیچی:
عمل تبدیل کلاف های نخ به دور ماسوره را ماسوره پیچی می‌گویند که بخشی از چله‌کشی است. این کار در یزد توسط دستگاهی به‌نام چرخ و چرخه کن یا چرخ کن صورت می‌گیرد. برای این منظور کلاف نخ را به‌روی دستگاه چرخه کن انداخته سپس سر کلاف را پیاده کرده و بر روی دوک (ماسوره خالی) می‌اندازند و از طرف دیگر به کمک دستگاه چرخ که در کنار دستگاه چرخه کن قرار دارد، اقدام به چرخاندن دستگیره چرخ می‌کنند. این کار باعث به گردش در آمدن چرخ میشود و در نهایت نخ بر روی شیارهای منظم تعبیه شده بر روی ماسوره قرار می‌گیرد تا ماسوره پر شود. سپس آن را از محل قرارگیری دوک بر روی چرخ جدا می‌سازند و با قرار دادن در داخل ماکو اقدام به بافتن می‌کنند.
اما برای ابریشم از عمل ابریشم تابی استفاده می‌کنند که با استفاده از ابزار آلات ویژه‌ای همچون چرخ، نی هوا ،ماسوره‌کن و کونه بینی اقدام به تابیدن ابریشم می‌کنند. برای این منظور در ابتدا هر رشته از کلاف‌های ابریشم را گرفته و بر سر یک نی چرخ می‌اندازند و آنگاه سر دیگر آن را گرفته و به طرف نی هوا می‌آورند و از داخل حلقه بلوری آویخته به آن عبور می‌دهند. پس روی ماسوره خالی که دوک فولادی وسط آن قرار گرفته بود و متصل به چرخ بود، می‌گذراندند و به‌وسیله ماسوره ورکن به حرکت در می‌آمد و ماسوره از ابریشم پر می‌شد.
7- شروع بافت :
هر دستگاه ترمه نیاز به یک گوشواره کش دارد که استادکار در پشت دستگاه نشسته و گوشواره‌کش در بالای آن قرار می‌گیرد که کار وی انتخاب و تعیین نخ‌های مخصوص جهت ایجاد نقش بر روی پارچه می‌باشد و نقوشی که معمولا بر روی ترمه‌های ایرانی دیده میشود، حاصل و نتیجه همکاری گوشواره‌کش با استاد است. بافت ترمه با دستگاه‌های سنتی نیاز به صرف وقت، دقت و مهارت فراوان داشته و به کمک این دستگاه می‌توان حدود 20 الی 25 سانتی‌متر ترمه مرغوب در طول روز ) معادل 8 ساعت کار مفید ) بافت ولی با استفاده از دستگاه ژاکارد که درحقیقت کار گوشواره‌کش در دستگاه‌های ساده بافندگی را انجام میدهد، تولیدکمی افزایش می‌یابد و به حدود 100 سانتی‌متر در روز رسیده است. شالهای یزد پشتشان دارای قسمت‌های اضافه پودهای رنگی است.
انتخاب رنگ و هماهنگی در بافت به این صورت است که تارهای ترمه باید همگی دارای یک رنگ و از یک جنس باشند و تنها انتخاب رنگ در مورد پودها متفاوت است، یعنی زمینه همیشه ثابت و تنها در متن آن می بایست انتخاب رنگ‌ها صورت پذیرد.
در گذشته که ترمه را با دست می‌بافتند، از این رو به آن «انگشت‌باف» نیز می‌گفتند. اما در حال حاضر تولید آن نیمه دستی است.
ابزار و لوازم مورد نیاز ترمه‌بافی عبارتند از:
دستگاه بافندگی:
دستگاه بافندگی ترمه، تقریبا شبیه سایر دستگاه‌های نساجی سنتی، چوبی است و در خود مناطق تولید و توسط صنعتگران محلی ساخته میشود. این نوع دستگاه‌ها چهار وردی است که وردها توسط پدال‌هایی که در زیر پای بافنـده قرار دارند بـه حرکت در می‌آیند.
اجزا دستگاه :
الف) کل سیخ: دو دسته چوبی اهرمی که جلوی بافنده و بالای گرت قرار دارد و به واسطه آن دستور نقش را صادر می‌نماید .
ب) گرت: ابزاری که از مخلوط شدن تارها جلوگیری و تار را به سمت شانه هدایت می‌کند.
ج) شریت: محلی که ورد دستگاه بر آن تقسیم میشود و نقش و طرح ترمه به‌طور ترتیبی در آنجا شکل می‌گیرد.
د) ورد: کار تقسیم چله را انجام میدهد و به‌وسیله آن نقش بر روی پارچه با بالا رفتن ورد صورت می‌پذیرد.
ه) دستور: فرمان کشیدن نخ را صادر و نقش بر روی آن شکل می‌گیرد.
و) کله برگردان: عمل جدا کردن نقش را از شریت و بالا آوردن را انجام میدهد.
ز) چوب پل: به دستور متصل است.
ح) تخته شاگرد نشین: محلی که شاگرد بر روی آن می‌نشیند و به‌وسیله آن گوشواره را می‌کشد.
ط) تخته خلیفه: محل نشستن بافنده ترمه است.
ی) چوب پل دفتین: به‌واسطه آن دفتین کار بافت نقش را انجام میدهد.
ط) مشته: نخ‌های عمودی که به شریت بسته میشود و تعیین‌کننده نقش ترمه می‌باشد.
ی) پوشال: چوب قطور تراشیده و بلندی که در زیر پای بافنده قرار دارد و گرت‌ها را بالا و پایین برده و باعث تعویض رنگ پارچه می‌گردد.
ک )گوشواره: کار آن جدا کردن مشته‌ها از یکدیگر است و همچنین به‌وسیله شخص گوشواره‌کش رنگ‌های تنظیمی بالا را جور وا جور می‌نمایند و به ترمه باف ( خلیفه یا استاد کار ) دستور میدهد چه انجام دهد هر 30 گوشواره یک بته ترمه را به‌وجود می‌آورند .
ل) گوشواره‌کش: شخصی که وظیفه او انتخاب تعیین نخ‌های مخصوص جهت ایجاد نقش بر روی پارچه است.
م) فرشتی بند: ابزاری که به‌وسیله شتیرک و پوشال، دهانه کار را تقسیم می‌نماید.
ن) چوب و سنگ قاضیک: نخ‌ها را به‌صورت مساوی نگاه می‌دارد و حاشیه کار را صاف نگاه می‌دارد تا موقعی که نقش نشان داده شود و در واقع سنگینی و تعادل کار را سبب میشود و کار شاقول در بنایی را انجام میدهد.
س) سنج دستگاه: بر روی چله کار قرار می‌گیرد و با صدای خاص خود به ترمه باف اطلاع میدهد کار پر دفتین است یا کم دفتین است. در واقع اگر کار پر دفتین باشد کار بته کوچک و خلاف آن بته بزرگ‌تر میشود .
ع) جوجه: تکه چوب بلند تراشداری که گرت روی آن چیده میشود و تعداد آن 8 عدد است.
ف ) ضامن شریت(قسم شریت): شریت‌ها دانه دانه بر روی آن به‌صورت چپ و راست پیچیده و تقسیم می‌گردد و به ترتیب حالت جدا جدا به خود گرفته و با سازو محکم می‌گردد.
ص)پهلو کش: داخل نورد قرار می‌گرفت و کار بافته شده را جمع می‌کرد.
ق) شتیرک : شیی که زیر گرت قرار می‌گیرد و گرت را بالا و پایین می‌برد .
ر)دفتین: آلت فلزی دسته دار شبیه به شانه، که بافنده هنگام بافت پارچه در دست می‌گیرد و پس از بافتن چند رشته پود با آن لای تارها را می‌کوبد تا آن چه بافته محکم گردد. جنس آن از سرب یا چدن و بر اساس سبکی یا سنگینی کار متغییر می‌باشد.
ش) نورد: غلطک پارچه پیچ چوبی که در فاصله نزدیک به نشیمنگاه بافنده ترمه قرار دارد و پارچ هرا پیش می‌کشد.
ت) چوب لنگر : چوبی که کپی‌های نخ، منجنیق و قرقره به آن وصل است .
ث) منجنیق: چوب بلند و استوانه‌ای شکل که داخل دیوار کار گذاشته شده و محکم می‌گردید و قریب 10 تا 18 قرقره بر اساس چله کار روی آن سوار است و چله از روی آن عبور می‌کند.
ض) چله پیچ: کپی‌های نخ که بر روی چوب لنگر قرار می‌گرفت .
غ) کیسه شن : به وزن تقریبی 5/4 کیلوگرم که داخل آن ریگ خاک یا شن می‌ریختند و از ده تا بیست کیسه متغیر بود و برای کشش و ثابت نگاه داشتن چله کار استفاده می‌شد .
ترمه‌دوزی نیاز به مکان‌هایی برای انجام دارد که شامل موارد زیر می‌باشد:
کارگاه بافندگی:
یک کارگاه استاندارد فضایی با ابعاد 4*4*6 متر است این کارگاه باید حداقل دارای دو پنجره یا نور گیر باشد که روشنایی فضای کارگاه را تامین می‌نماید. حتی این نور می‌تواند از طریق شیشه‌های رنگی تعبیه شده سقف کارگاه باشد.کف کارگاه از ریگ، خاک یا آجرهای مربع شکل سنتی می‌تواند مفروش شده باشد.
فضای چله کشی:
با توجه به فضای زیادی که جهت کارگاه ترمه‌بافی در نظر گرفته میشود، می‌توان بخشی از این فضا را برای چله‌کشی، ماسوره پیچی و… اختصاص داد البته برای این منظور ابعاد تقریبی 3*2 متر کفایت می‌کند .
محل نگهداری مواد اولیه:
مکانی به عنوان انباری کوچک با ابعاد 2*2 متر برای نگهداری و ذخیره مواد اولیه مورد نیاز جهت بافت و همچنین مواقع اضطراری باید در نظر گرفت. از جمله کلاف‌های نخ و ابریشم مصنوعی جهت تار و پود ترمه، شریت، جوجه، دستگاه چرخ و چرخه‌کن، ماکو، ماسوره و …
بافت ترمه در یزد از قدیم الایام رایج بوده و مردم شهر یزد در زندگی خود و سنت‌ها و برپایی آیین‌ها و مراسم از این دستبافته به نوعی استفاده می‌کنند که همواره از اهمیت خاصی بر خوردار است. پارچه ترمه به عنوان پشتوانه‌ایی مالی نسل اندر نسل در جهیزیه دختران حفظ میشود. هم چنین مردم یزد در ایام محرم بر روی علم‌هایی که در دسته‌های عزاداری حمل میشود پارچه‌های دست‌باف ترمه را آویزان می‌کنند و تا پایان عزاداری‌ها باقی می‌ماند .و یا ترمه برای تهیه جانماز همواره مورد استفاده است.
از این که تا اینجای کار با همراه بوده اید از شما کمال تشکر را داریم. همچنین شما عزیزان میتوانید جهت کسب اطلاعات بیشتر درباره خرید و فروش انواع پارچه در یزد از جمله ترمه ، با ما در سایت پوشاک ایران ارتباط برقرار نمایید.
دیدگاه شما با موفقیت ثبت شد.